VIII Pa'i Rete Cuaray*

Ñande Ru chyrä1 i iengue2; o japo ñuä3 inambu chororö i py guá;
a'e va'épy o mbo á urucure'a i. O mo chä4 iengue guymba5 i rä. 
Arirë, o jòpóiché6 kyjùpe; a'e va'e ndo'úi; popo7 i ndo'úi; mbeju pire i ñandy ae o'u. 

Pyàvy8 ñavö guymba o monge o acämy. A'égui òjá acä òi petê i jepi o pepòpy; a'égui i já i puru'a i a'e va'égui.

A'évy ma, Urucure'a i o ñemboete : Ñande Ru Pá Pá Mirï ty ra'e. Ñande Ru ñande recorä ra'ängá.

A'évy ma, o poiché10 ma o yvýgui. "Jàá9 che ambàpy", e'i guembirecòpy.

"Ndàáchéi : i vai va'erä ne rembireco, nde ra'y chy ae yvâpy òï va'e". A'évy ma o pyta.

"Curïvé i jepe, E raa che ra'y i", e'i. Òó ma Ñande Ru, o pyta Pá Pá rembireco, Pa'i chy, yvýpy.

Arirë, òó ma o më rakycue; o guèraá o memby i yèpy11; o porandu mavaë tape rupi pa tuu òó ra'e.

***

Ñande Jarýi òicó ypy i agué Y guá Yvu é ra12. A'e va'e yvy mbyte, yvy mbyte te i, Ñande Ru Pá Pá yvy mbyte te i. Pindovy aipo py i aï. Pindovy i poty ramövé, Guyra Piri'ýriki o javyky ypy i va'ecué. Ängy reve Ñande Jarýi pypo pypo i marä'eÿ va'erä memë; ängy reve no cañÿi vaerä memë. A'éva re ma, añetë guá, Ja je ayu12 ri úetèvy13, Ña ñembo'e porä ri  úetèramo, a'e va'e Ja echa jevy va'erä.

***

O echâ Pa'i mba'evyky potýra14, a'évy ma : " Èi po'ô pe va'e, che ru roca py Ña vaëramo15 A ñevangaanguä ".

Arirë ma, o echâ jevy. "Pe va'e Èi po'ô jevy, Pá Pá yvâ roca py Ña vaëramo A ñevanga i anguä".

A'e va'e òi po'ô jevýramo, òpí i chy manganga; i chy i pochy; a'épy i chy : "Icatúpy ñàï va'e ae ri ñande mba'evykyrä re Ja jerure, Ña ñevangaché", e'i. 

O porandu cuñä tuu rakycue re, no mombe'uvéi. A'evy ma, òó tape porävé a rupi, o vaë Mba'e Ypy rôpy maë17.

A'épy, aipo e'i Mba'e Ypy jarýi : "Te re ó jevy, che memby; pi'acuéry co i vaicué icue".

A'évy, aipo e'íramo jepe, ndòúi. A'épy i jarýi japepo guachu guýpy o jao'i18. Arirë, emiarirö19 o vaë ca'aguýgui; a'évy ma jé : " U ! Che jarýi embia !"20.  

A'éramo, i jarýi e'i : "Chee ae tamö che rembia21 peë ca'aguý rupi Pe ico va'e, miña,22 na Pe ne rembiái !"

A'égui ma, òú jevy tyvy i ñapïnguavé23 va'e; o mboguy japepo; a'épy ri ty ïny Ñande Ru Pa'i chy.

A'épy o juca; o jè'ôramo, i puru'a i ty, ra'e. A'éramo e'i o jarýipy : "Che jarýi, i puru'a i ty ra'e". E echy24, a'éramo, Ta ú", e'i.

O echy potáramo, ychýi25  nda'evéi26 o ñyvöanguä27. A'éramo : "Tatapÿi àry Ta ú", e'i. Ndo echýi jevy, ndài poacái jevy o echyanguä". A'éramo ma : " E raa angu'àpy E jo cá jo cá", e'i. Ndaicatúi jevy o jo cá jo cá. " E raa E ñonö cuaraý py Tài piru che rymbarä i", e'i.

***

I piru i vyvé28, o eca guaparä. "Che raparä E mo chä29 chévy", e'i Mba'e Ypy jarýipy. O mo chä, o ñyvö popo30 i, o guèrúmíreÿ reÿ o jarýipy. A'égui, tuja i, i jaracuaa i ma vy, o eca o jarýipy guyra kirï i, o jucamíreÿ reÿ i.

A'égui maë o irürä i, guyvyrä31 i o japo; a'e ae o marä'eÿgui o mbòjèrá curupica'y ròguégui32 Jachyrä33.

Òicó cuaa ma vy ca'aguý re, i jarýi e'i : "Cu va'e ca'aguý ovy re Ta pe ó eme!"

Òicó cuaa ma vy tyvy i : "Mba'e re nda'u cu ca'aguý ovy re na ñande mondoucáchéi che jarýi ?"

A'éramo : " E re óchéramo, jàá"34, e'i.  "Jàá ri ú35 ete", e'i Pa'i. Arirë, ca'aguý re jòguèraá joyvy yvy i. Guyra kyrï i eta i ñö ma o juca; a'évy ma, tyvy o jòú36 paracáo, o mombo paracáore u'y guyke'ýpe37 o mombe'u-eÿre; paracáo i jayvu.

"Paracáo A javyrä, i jayvu ri ndaje", e'i guyke'ýpe. A'éramo guyke'ý  òú. " E mombo jevy", e'i. O javýramo, i jayvu jevy paracáo : Pende chy úáré Pèi poraca", e'i.

A'épy ma jé Ñande Ru Pa'i o jepytachô guapàre o jae'o. Guyra kyrï i eta o juca va'ecué o mondoucá jevy. Guyra chängué i guembepi òi pyteucá guyvýpe o mbòjèrá jayrùramo39. Òó rive te jevy, ndo guèraái mba'evé o jarýipe.

***

A'épy òi cuaa Ñande Ru Pa'i o chy úáréá Mba'e Ypy; o japo monde; òú tyke'y :

"Mba'e pa E re japo?" e'i. "A japo monde guachu", e'i. "Cova'épy, añeté, na manöi ave ri", e'i Mba'e Ypy. "E ike ave a'épy", e'i. Òiké o manö. A'é py maë o chy úáré o mömbá, avacué o mömbá.

A'égui maë Mba'e Ypy yva'y40 o japo Ñande Ru Pa'i; a'évy ma Mba'e Ypycuéry, cuñäcuérype o'ucáanguärami araca'èvy, o mbòtavyanguä o chy úáré. O guèrú o jarýipe i cúiguécué i cue. I jarýi o'uché vaìpámavy: "Jàá ja'úporäanguä yva'y guýpy voi", e'i.

A'évy ma, Ñande Ru Pa'i o japo y acä, o ñonö yryvovö; ýpy o poi yvyra pire, a'e va'égui o mbòjèrá y pó: embo41, guairaca42, jaguachï43, curiju jagua, Mba'e Ypycuéry úarä, cuñäcuéry úarä. 

O mbo acha Jachy y acä, o jòpyyucá44 yryvovö apyre. "Mbyte rupi memëmaramo, E mbo jere; a'évy, A ñe mo chï cha'ï va'erä; A'éramo, E mbo jere" e'i guyvýpe.

A'éramo, mbytèrupipá'eÿ45  mboyve i, gorývy46 rei Ñande Ru Pa'i o ñe mo chï cha'ï amérami; tyvy o mbo jere ma rei yryvovö; i puru'a va'e òpó jepe, yvy'ä re poteri ñö i aï. A'éramo, Ñande Ru Pa'i e'i :

"I javaetèva java mokera!47 Y ete, y ete yvy mbòavaeteá java mokera !" Arirë jepe, i memby ava araca'e; a'évy ma, o chy re ma o jeupi, a'éramovy ma o ñe moñä ñö, yvy jave re òicó.

Ñande Ru Pa'i i pochývaìpámavy, o echâramo o chy úáré y acä yvy'ä re i aï òó jepe ñö jevy, a'éramo ma y acä mbo avaeteáramo o mondoucá; àramïeÿ rirë, ndòicóivarängué aguara.

Arirë ma, Mba'e Ypy mbòtavývy ri araca'e yva re'ë o mombe'u rirë, jeguâcáva porängué i o'uanguä ndo ejái ndo ejái ñö araca'e: a'anga i o eja yvy re, teju rembi'úramo,49 o pyta.

***

A'évy ma, o chy cängué o mono'ö, guyvýpe e'i : "Te re ó inambu E mondýi". Òó o mondýi inambu; a'évy e'i Pa'i chy : "Po, pi'a o mondýi inambu!"

A'e ma jé : "Eh, ha'i! Eh, ha'i!" e'i, o cambu pota ra'u; o'a pá jevy o chy cängué.

A'éramo ma : "Te re ó ängy mombyryvé i, E mondýi inambu", e'i. A'évy : "Po, pi'a o mondýi inambu!" e'i jevy i chy. "Eh, ha'i; eh, ha'i" e'i jevy tyvy; o cambu pota ra'u jevy; ha'ypa50 jevy.

A'évy, o chy cängué no moatyröreèguái51 ma vy, o mombo pá ca'aguý re. "Jaicha java mokera!" e'i, o mondoucá jaichàramo, mbycùparàramo. A'éva re, ängy reve, ñuämy o'áramo jaicha, Cuaray nòë pojavái, o chy mbòachýgui.

***

Pa'i Rete Cuaray Jachyrä reve jòguèraá òcuápy y ete yvýry53 jovái i. O jòú Jachyrä guavira. "Cova'e mba'e yva voi?" e'i.

Marä ramï voi i a?", e'i Cuaray. " I a pytä, evi55 cora". "A'éramo guavira, e'u eme ke; ne mbo achô va'erä; guavira aguyje Ña moatachï va'erä ja'úanguä"56. 

Arirë o jòú guapytä. "Mba'e yva voi?", e'i. "I a pytä, i a ratä ave", e'i. "Guapytä ma icu57; E jachu'u"58.

Òó òóvy, o vaë a'égui guavijùpe. "Ke'y ¿cova'e mba'e yva voi?" e'i. "Guaviju ma icu, e'u eme; a'e va'e Ña moatachï rangë va'erä ja'úanguä". A'égui jòguèraá y ete yvýry; o vaë Jachy aguaiápy; o vaëvy : "Cova'e mba'e yvàra?" e'i guyke'ýpe. "¿Marä ramï catu i a?", e'i. I a pucu i, i ju", e'i. "Aguai ma icu", e'i. E jatapy E echy, e'u eme i pýry.  Re'úvy ke a'ÿingué E mono'ö. Re'úveÿ ma vy, E ñonö tatàpy o jòpý nde rapàpy". A'égui o ñonö aguai ra'ÿingué tatàpy o jòpý guapàre. O pu'ä tatàpy aguai ra'ÿi o pororô; o ñe mondýivaìpá Jachy; òpó òóvy guyke'yápy, o'a òóvy.

O vaë Charïa pira o jòpóiápy. Cuaray òiké òóvo y guýry pindàre o mo atä. Charïa o javy pira. Mboapycué Cuaray a'e ramï o japo; mboapycué jyy o'a ovayvàvy Charïa òóvy. "Chee, jyy", e'i Jachy. A'égui, Jachy jyy ma òiké y guýry o ñapymï òóvy. O mo atä pindàre, o guènòë Charïa o ñapyrupä62 yvyràpy. O guèraá pira gua'ýchýpy. Òjý jave o vaë Cuaray òóvy a'épy. "¿ Re'úreeguá64 pa pira?" e'i Charïa. "Nda'úreeguái", e'i Cuaray. "Mbaipycué i ae Pe eja; cänguècué Pe mombo eme, Ta mbòatypá i". O mbòatypámavy cängué o guèraá, o moatyrö jyy guyvy; o mo pyrö jyy ñe'ëy; mbaipycué i py o mo apytu'ü. 

Charïa o'úaguéramivy ae ri, Jachy opa jepi; tyke'y o moingoveaguéramivy ae ri ängy reve opa àgui òicóvé jyy Jachy ra'y.

A'e ramï avei, Jachy o ñëamäramo, Charïa o'u pota ma, guguýpy65 o ñe amä Jachy. 

O poyvy66 Jachy o jaichère. Òicuaáchévy ma mavaë pa o povyvy va'e, ychy o moï o cuä re. Pyàvy, o povyvy jave jyy Jachy, o monä ychy ova re. Co'ërä òó Jachy o jovàéi o mbo'ianguä ychy. Ndo'íri, ndo'í pá voi, i para pá rei ri.

Ängy reve ovàparàanguäramivy ae ri a'e va'e òicó, ñande recorä ra'ängávy ae ri a'e ramï.

E'i Cuaray guyvýpe : "E ñyvö yva mbyte py u'ýpy". O poi u'y o ñyvö. "E ñyvö jyy u'y i ñañäimy". O ñyvö jyy. O ñyvö jyy añeté i ñañäimy". A'e ramïvy u'y yvy re o vaë òúvy. "Ängy catu nde ru'y rupi E jeupi", e'i. O jeupi añeté Jachy. O ekýi Cuaray i ju'y, i cuarèpy òiké, ndòúvéi; o pyta ma yvâ re. 

Apa catu o pyta ängy reve, guyrapa ju, Jachy rapa ja'éá ri, ñande raparä i voi o eja.

Arirë, Jachy o möngý; ängy reve o jaiche o mbòovàparàagué Jachy o möngý o mbo'ianguä ychy; a'éramo Jachy ra'y o jovàéi ängy reve.

***

O jòú Charïa coachi68 o juca. A'égui o jeupi Ñande Ru guaviràre, a'épy Charïa o japi guyrapàpy : Ñande Ru o ñe mo manö, o ca'apa69. Epochicué70 o ñovä71 tajaòpy o moï tetecué ajacàpy epochicué reve coachi guýpy. Òó Charïa pira o jòpóivy, ajaca o mbo guejy mombyry i. Òó jyy Cuaray, o moï ita coachi guýpy i moïny. Òó Charïa o vaë goôpy72. O ma'ë guakycuéry73. " Enguï raco Ñacarächichä74 ïny, epochicué i ave", e'i. 

O mo ë guajycuéry coachi. "Cova'e coachi tyre'ÿ", e'i, ty ra'e, e'ívy ri. "Cova'e ... ita !" e'i; o jòú ita i guýpy. Yvàre o jeupi Charïa. "Cova'e mba'e yva?" e'i. "Añangapiry ri", e'i Cuaray. "Ay, che mbopiry75 ma Ñande Ru", e'i Charïa, o'a a'éguivé òúvy. 

***

O jòú ma Ñande Ru ygary i a va'e. "Coachi java mokera!" e'i. Òicó ma coachi o ñamba òóvy. A ramï rirë ängy reve o jeupipá coachi, a'égui rive o jèpoípá yvy py.

***

Ñande Ru Pa'i ta'y òicóvy. Gua'y o mbo je py éi pira o'úchérä; a'éramo piky o manömbá o mono'ö a'e o'u. Arirë òú Charïa. "Èi porucá chévy nde ra'y i", e'i; "piky A'úché avei". O guèraá ca'aguý re o mbo tyryry èraávy o guèraá y acämy. Chimbo76 ramï òi nupä chimborä o a'ängávy ri a'e ramï o japo, o juca Ñande Ru ra'y i. I pochy Ñande Ru Pa'i, o pu'ä joe77 Charïa reve. Jòguéro'a. Ndài poacái Charïa, o pu'ä jevy Cuaray. A'écuéra ängy Cuaray o ñe amä.

A'égui catu Ñande Ru Pa'i o japo guajyrä ajacàgui. O me'ë Charïape, o guèraá tape rupi o pa'ä, acuäi òi kychïmbá. Òi nupä rive Charïa cuñäpe, ajaca rive jyy i tui.

***

Aguara o jòú Ñande Ru Pa'i rapa tape rupi i tui. O javykýramo, òi nupä aguara rova rupi. A'écuègui ñandyta òicó. Ängy reve jàkéreìápy, ñandytàpy Ja jo piá, a'e va'égui o jevy aguara, o kyyje. Mondepi Ja japóvy, i jykerä ñandyta ave Ña möpu'äramo, aguara ndòúi.

***

A'égui Ñande Ru Pa'i o japo jeguâcá; tata reve o japo; a'e va'e o me'ë Charïape. Ñuu rupi òóvy o etü tata piche: i ñacäre òcái jeguâcá. Òiké yapo guýpy, òë; òcái poteri. A'égui òñä òiké y ete py, ndòguéi voi; a'égui òë, ñuümy òcáipá. Òguémavy, òi peju Ñande Ru Pa'i ûgué77 o mondo mbariguìramo, mbiguýramo, mberu aguàramo. Charïa ryecué òpú : "Chörörö rö rö", e'i. O veve yecué peengue òó jai guýpy i tui, òó inambu chororöramo, tata járamo, ha'éramo ängy reve y-ro'y no endúi.

Charïa ñe'ëy o mondo Ñande Ru Tupä Recoe78 ru etèramo. Pa'i rajy o ma'ëché. " E ma'ë eme ke", e'i Ñande Ru. O ma'ë ñö ri, a'éramïvy o manö. A'é va'e mbogua o guèro'a ypy i va'ecué. O jaty. Ñande recorä o a'ängávy ri ae ndo eepýi.

____________________________

* Cuaray : cuarasy en el Tesoro. En el guaraní moderno cuarahy. Nombre propio.
1- chyrä : sy; rä. Ambos en el Tesoro.
2- iengue :  niña  (Tupä Kuchuvi Veve)
3- ñuä : ñuhä en el Tesoro. 
4- chä : sä en el Tesoro.
5- guymba : preclinación del nominativo mymba : animal doméstico.
6- jòpóiché : Composición : ver en el Tesoro : jo; pói; se. 
7- popo : mariposa ( Tupä Kuchuvi Veve)
8- pya : pyha en el Tesoro.
9- jàá : ver Ja; há : ir; en el Tesoro.
10- poiché : composición : poi, sé en el Tesoro.
11- ye : preclinación del nominativo tye.
12- ayu : hayhu.
13- úetèvy : ú : sinceridad, fervor, decisión ( Tupä Kuchuvi Veve ); ete; vy: vo en el Tesoro.
14- mba'evyky potýra : especie de lirio silvestre ( Tupä Kuchuvi Veve)
15- vaëramo : composición : vahë; ramo. Ambos en el Tesoro.
16- mba'evykyrä: mba'evyky : tocar, juguete. (Tupä Kuchuvi Veve) rä : futurizador.
17- maë : adverbio compuesto evidentemente de ma, ae : recien, entonces, después ( Tupä Kuchuvi Veve ).
18- jao'i: aho'i, aso'i en el Tesoro.
19- emiarirö : preclinación de temiarirö.
20- embia : preclinación de tembia.
21- rembia : preclinación de tembia.
22- miña : ¡ Ay de mí ! Posiblemente sea la variante de lo que cita Montoya : viä, viñä : pero, empero (Tupä Kuchuvi Veve )
23- i ñapïnguavé : tenía mejor olfato ( Tupä Kuchuvi Veve)
24- echy : preclinación del verbo tesy en el Tesoro.
25- ychýi : asador.  
26- nda'evéi : ver en el Tesoro nda'éi.
27- ñyvöanguä : yvö en el Tesoro. anguä : haguä, en el Tesoro el verbal há, en el tiempo futuro.
28- vyvé : Tan pronto, en cuanto (Tupä Kuchuvi Veve). Sería una variante de -vové.
29- chä : sä en el Tesoro.
30- popo : mariposa (Tupä Kuchuvi Veve).
31- guyvyrä : composición : guyvy preclinación dativa de tyvy; rä futurizador. Para su futuro hermano.
32- ròguégui : composición : ro preclinación de ho : hojas; gue : uno; gui. De una hoja.
33- Jachyrä : composición : futura luna.
34- E re óchéramo, jàá : Si tu quieres ir, vamos. 
35 - ú : sinceridad, fervor, decisión (Tupä Kuchuvi Veve)
36- jòú: Ver en el Tesoro : jo; hú.
37- guyke'ýpe : preclinación de tyke'y. 
38- úáré : composición : ú : comer; á: há : verbal; ré : preterizador. El que devoró.
39- jayru : guyra toro. (Tupä Kuchuvi Veve)
40- yva'y : árbol frutal.
41- embo : serpiente muy grande que según cuentan, frecuentan los cursos de agua y las quiebras (Tupä Kuchuvi Veve).
42- guairaca : animal carnívoro acuático, llamado también lobopé. Pteronura sp. 
43- jaguachï : Pteronura (Tupä Kuchuvi Veve)
44- jòpyyucá: composición : jo; pyy: en el Tesoro pysy; uca.
45- mbytèrupipá'eÿ : composición : mbyte; rupi; pá; eÿ. no  todos en el centro.
46- gorývy : preclinación de tory. -vy : variante de -vo.
47- java mokera : Fórmula empleada por los dioses para producir la metempsicosis (Tupä Kuchuvi Veve).
48- mbòavaeteáramo : composición : mbo; avaete; á: el verbal há; ramo. Todos en el Tesoro.
49- teju rembi'u : "comida de las iguanas" : Yvahái : Eugenia myrcianthes.
50- ha'ypa : descomponerse, deshacerse (Tupä Kuchuvi Veve).
51- no moatyröreèguái ma vy : composición negativa : moatyrö; ree: rehe; guá.
52- jaicha, mbycu para : marsupiales (Tupä Kuchuvi Veve).
53- yvýry : cerca de (Tupä Kuchuvi Veve).
54- jòú : jo, hú. Ambos en el Tesoro.
55- evi : preclinación de tevi. 
56- ja'úanguä : ja'u; anguä : para comerse [en el futuro inmediato].
57- icu : efectivamente, en verdad (Tupä Kuchuvi Veve).
58- jachu'u : morder, mordisquear (Tupä Kuchuvi Veve).
59- jòpóiápy : composición : jo; pói; ápy: el verbal há, y el ablativo pe: hápe. En el lugar donde pescaba. Todos en el Tesoro.
60- mboapycué : tres veces. Mbohapy en el Tesoro.
61- jyy : variante de jevy (Tupä Kuchuvi Veve).
62- apyrupä : En el Tesoro. 
63- gua'ychýpy : a su mujer, a la madre de su hijo.
64- reegua, regua : sufijo de futuro condicional.
65- guguýpy: preclinación de tuguy; py variante del ablativo pe.
66- poyvy : poyvýri en el Tesoro.
67- cuare : agujero ( Tupä Kuchuvi Veve ).
68- coachi : coati.
69- ca'apa : cagar; evacuación involuntaria; morir ( Tupä Kuchuvi Veve )
70- epochicué : preclinación de tepoti; más la partícula cue : un excremento.
71- ñovä : ñuvä en el Tesoro.
72- goôpy : preclinación dativa o reflexiva de ô : casa; más el ablativo py :  a su casa.
73- guakycuéri : sus hijas.
74- Ñacarächichä : nombre que Charïa aplica a su rival, el héroe solar (Tupä Kuchuvi Veve).
75- mbopyri : fluir la piel (Tupä Kuchuvi Veve).
76- chimbo : bejuco iciotóxico (Tupä Kuchuvi Veve)
77- ûgué: preclinación de tû.
78- Ñande Ru Tupä Recoe : Agentes de Destrucción.